افزودنی و ریز مغذی های دام و طیور

افزودنی های خوراک دام و طیور را بیشتر بشناسیم

 با گسترش روز افزون جمعیت بشر، نیاز به تامین غذا نیز بیشتر شده است. درحالی که امروزه روشهای سنتی کشاورزی و دامداری نمیتواند جوابگوی تامین غذای بشر باشد. در حوزه دامپروری، پرورش حیوانات از حالت مزرعه کم تراکم به دامداریهای متراکم و صنعتی تبدیل شده است. علاوه بر این اصلاح نژاد حیوانات سرعت رشد و تولید آنها را نیز افزایش داده است و خوراکهای با حجم زیاد و تراکم کم مواد مغذی جوابگوی نیاز آنها نمیباشد. بنابراین علاوه بر استفاده از محصولات کشاورزی به عنوان علوفه و خوراک اصلی دام، از مکملها و افزودنی های صنعتی(طبیعی یا مصنوعی) نیز در خوراک دام و طیور استفاده میشود. در این مطلب سعی می شود به طور خلاصه مکمل و افزودنی های خوراک دام و طیور که بیشتر مورد استفاده قرار می گیرند، معرفی شود.

معرفی انواع افزودنی های خوراک دام و طیور:

• آنزیم‌ها (کاتالیزورهای هضم مواد خوراکی)
• پروبیوتیک‌ها (میکروب‌های مفید)
• پری‌بیوتیک‌ها (الیگوساکاریدها) و سیمبیوتیک‌ها (مخلوطی از پرو و پری‌بیوتیک)
• اسیدی‌فایرها (اسیدی کنندها)
• فیتوبیوتیک‌ها و طعم‌دهنده‌ها (داروهای گیاهی)
• ضدعفونی‌کننده‌ها (حذف ویروسها و باکتریهای مضر)
• توکسین بایندرها (جذب و خنثی مایکوتوکسین ها)
• آنتی اکسیدان‌ها
• ویتامین ها
• مواد معدنی
• اسیدهای آمینه
• کوکسیدیواستاتها(جلوگیری از کوکسیدیوز)
• رنگدانه‌ها (کاروتنوئیدها)
• پلت چسبان‌ها( استحکام پلت)
• امولسی‌فایرها

۱-آنزیمها :

یکی از اصلی ترین افزودنی های خوراک دام و طیور آنزیمها هستند که ساختار پروتئینی دارند و نقش کاتالیزور را در بدن ایفا میکنند(واکنشهای متابولیک را تسهیل میکنند بدون اینکه خودشان دستخوش تغییر شوند). آنزیمها در تمام مسیرهای آنابولیک، کاتابولیک، هضم و متابولیسم بدن نقش دارند آنزیمها در دمای بالای ۸۵ درجه پس از مدت کوتاهی بی اثر میشوند. پسوند ase  برای نامگذاری آنزیمها بعد از نام ماده مورد اثر آنزیم استفاده میشود. بسیاری از آنزیمهای مورد استفاده در صنایع غذایی از میکروارگانیسم­ها مشتق شده­ اند. میکروارگانیسمهایی که در جهت تولید آنزیمها استفاده می­شوند شامل باکتریها(مانند:باسیلوس سوبتیلیس، باسیلوس لنتوس، باسیلوس آمیلولیکوئی، فاسیئنس و باسیلوس استیروترموفیلوس) قارچ ها(تریکودرمالونگی براچیاتوم، آسپرژیلوس اوربزا و آسپرژیلوس نیجر) و مخمرها( ساکارومایسس سرویسیه) میباشند. در خوراک دام و طیور برخی ترکیبات وجود دارند که بدن حیوان بدون کمک آنزیم های اگزوژنوس کاملا قادر به هضم آنها نمیباشد.

 

این ترکیبات شامل سلولز، پنتوزانها(آرابینوزایلانها و زایلانها)، بتاگلوکانها، موادپکتیکی، مانان ها، آرابینانها و گالاکتانها، زایلوگلوکانها میباشند.  مهمترین آنزیمهای مورد استفاده در خوراک دام و طیور در جدول زیر ذکر شده اند.

آنزیم	مورد استفاده
بتا گلوکاناز	یولاف
زایلاناز	گندم، چاودار، سبوس برنج، سبوس گندم
بتاگالاکتوسیداز	دانه حبوبات
فیتاز	خوراک های گیاهی
پروتئاز	پروتئین ها
لیپاز	لیپیدها
آمیلاز	نشاسته

۲-پروبیوتیک ها:

ترکیبات میکروبی زنده ای هستند که مستقیما به جیره دام و طیور اضافه می شوند و اثر بسیار مطلوبی بر عملکرد و سلامت آنها دارند. پروبیوتیک ها برخلاف انتی بیوتیک ها به میکروارگانیسم های مفید آسیب نمیرسانند. معنی لغوی پروبیوتیک برای زندگی است بر خلاف آنتی بیوتیک که به معنی علیه زندگی میباشد. پروبیوتیکها  نه تنها ایجاد بیماری نمی کنند، بلکه از تکثیر و رشد باکتری های بیماری زا نیز در دستگاه گوارش حیوانات جلوگیری کرده و موجب افزایش میکروفلور مفید در سیستم گوارش طیور می شوند. باکتریهای لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس، لاکتوباسیلوس بایفیدوس، لاکتوباسیلوس بلغاریکوس، لاکتوباسیلوس کازئی، لاکتوباسیلوس فرمنتوم، لاکتوباسیلوس لاکتین، استرپتوکوکوس فاسیوم و ساکارومایسس سرویسیه خاصیت پروبیوتیکی دارند و به عنوان افزودنی های خوراک دام و طیور کاربرد دارند. قابل توجه است که این میکروارگانیسمها شرایط نگهداری خاص خود را دارند و برخی از آنها در دمای بالا پایدار نبوده و غیرفعال می شوند.

۳-پری­بیوتیک­ها:

ازجمله افزودنی های خوراک دام و طیور هستند که قابل هضم و جذب نیستند ولی تاثیرات مثبتی بر اکوسیستم دستگاه گوارش دارند و رشد و سلامتی حیوان را بهبود میدهند. پری­بیوتیکها سبب جذب بهتر عناصری مثل روی، آهن ، کلسیم و منیزیم میشوند. این ترکیبات در ناحیه سکوم یا کولون جمع شده و عنوان منبع غذایی برای باکتری های مفید عمل میکنند .پریبیوتیک ها، میکروارگانیسم نیستند بلکه نوعی منبع مواد مغذی برای باکتری های موجود می باشند و به کولونی های عادی روده حیوان امکان رشد و بازتولید طبیعی را می دهند. از جمله پروبیوتیکهای مهم در خوراک دام و طیور میتوان به اینولین، گالاکتوالیگوساکاریدها، فروکتوالیگوساکاریدها، ایزومالتوالیگوساکاریدها، لاکتولوز، سویاالیگوساکاریدها، زایلوالیگوساکاریدها و مانان الیگوساکاریدها اشاره کرد. هر کدام از این پریبیوتیک ها باعث افزایش جمعیت میکروارگانیسمهای خاصی میشوند.

۴-اسیدیفایرها(اسیدی کننده‌ها):

اسیدهایی هستند که به خوراک دام و طیور افزوده می‌شوند تا pH خوراک و دستگاه گوارش و  سیتوپلاسم میکروبی را کاهش دهند و مانع از رشد فلور میکروبی پاتوژن مثل اشرشیا کولی، سالمونلا، لاکتوباسیلوس، مونوسیتوژنها و کلستریدیوم پرفرنجنس در روده گردد. این ممانعت سبب کاهش رقابت فلور میکروبی برای کسب مواد مغذی از میزبان شده و سبب بهبود رشد و عملکرد دام می‌گردد این اسیدها بعنوان ضد‌کپک هم عمل می‌کنند و از افزودنی های خوراک دام و طیور به حساب می آیند. این ترکیبات ازنظر ساختار چند دسته هستند.

الف- اسیدهای مونوکربوکسیلیک ساده مثل اسید فرمیک، استیک، پروپیونیک و بوتیریک

ب- اسیدهای کربوکسیلیک با گروه هیدروکسیل مثل اسید لاکتیک مالیک، تارتاریک و اسید سیتریک

ج- اسیدهای کربوکسیلیک زنجیره کوتاه حاوی اتصال دوگانه همچون اسید بوتریک و اسید سورتیک

میزان مصرف اسیدیفایرها برای کنترل کپک ۰٫۵ کیلو در هر تن خوراک دام و طیور و ۲٫۵ تا ۳ کیلوگرم در هر تن خوراک دام برای کاهش pH وکنترل سالمونلا میباشد. در جدول زیر تاثیر چند نوع اسید بر عملکرد طیور ذکر شده است.

نام اسید	غلظت(%)	اثرات
اسد فرمیک	۵/۰- ۱	بهبود افزایش وزن جوجه های گوشتیبهبودبازده غذایی در جوجه های گوشتی و مرغ تخمگذار
بافر اسید پروپیونیک	۰٫۱۵-۰٫۲۰	افزایش بازده لاشه درجوجه های گوشتی ماده و کاهش چربی بطنی جوجه های نر
اسید مالیک	۰٫۵-۲	بهبود افزایش وزن
اسید سوربیک	۱٫۱۲	بهبودضریب تبدیل غذایی
اسید تارتاریک	۰٫۳۳	بهبود افزایش وزن
اسید لاکتیک	۲	بهبودضریب تبدیل غذایی و بهبود افزایش وزن
اسیدفرمیک	۰٫۵-۱	کاهش  pHناحیه سکومی و اثرکشنده روی سالمونلا
اسیدبنزوئیک	۰٫۲	اثر مثبت بر رشد
اسیدبوتریک	۰٫۱۵	حفظ میکروفلور مفید، افزایش تکثیر و بلوغ سلولهای روده

 ۵-فیتوبیوتیک‌ها:

ترکیبات اولیه و ثانویه گیاهی به شمار می‌روند که به عنوان جایگزینی برای آنتی بیوتیک ها مطرح شده اند. از گیاهان، ادویه جات و عصاره گیاهی (عمدتاً اسانس‌ها) تحت عناوین مختلف بوتانیکال ، فیتوبیوتیک‌ها یا فیتوژنیک‌ها نام برده می‌شود. فیتوبیوتیک‌ها به دلیل اثرات شناخته شده‌ای که برای درمان سنتی و جایگزینی دارویی دارند، بیشتر شناخته شده‌اند. عمل فیتوبیوتیک‌ها توسط ترکیبات اولیه و ثانویه اعمال می‌گردد. طیف وسیعی از اثرات فیتوبیوتیک‌ها در تغذیه دام مطرح شده است که می‌توان به مواردی از جمله تحریک مصرف خوراک، خاصیت ضدمیکروبی، ضدکوکسیدیوز، ضدانگل و محرک سیستم ایمنی اشاره نمود. این خواص مثبت باعث شده است که فیتوبیوتیک ها به عنوان یکی از جدیدترین افزودنی های خوراک دام و طیور مورد توجه قرار گیرند.

۶-ضدعفونی­ کننده ­ها:

از جمله افزودنی های خوراک دام و طیور هستند که به منظور جلوگیری از آلودگی خوراک به میکرو ارگانیسمهای مضر و انتقال انها به بدن حیوانات از آنها استفاده میشود. خوراک دام و طیور در معرض آلودگیهای مختلفی است.

۱-۶-  آلودگی با باکتریها: باکتریهایی مانند سالمونلا و کمپیلوباکتر در صورت وجود در خوراک میتوانند باعث بروز بیماری و تلفات ناشی از آن در حیوانات گردد.

۲-۶- آلودگی با ویروسها: در زمان شیوع بیماریهای ویروسی مانند نیوکاسل،گامبورو، برونشیت و آنفلوانزای فوق حاد طیور، دان

میتواند عامل مهمی برای انتقال بیماری از گلهای به گله دیگر باشد..

۳-۶- آلودگی با قارچها: قارچها بواسطه فراوانی و پراکندگی اسپور آنها در تمام مکانها در صورت مهیا شدن شرایط مناسب به سرعت شروع به تکثیر کرده و برخی از گونه های قارچها سم تولید مینمایند. به عنوان مثال قارچ آسپرژیلوس به راحتی دان را آلوده و مشکلات متعاقب آن را برای حیوان ایجاد میکند.

۷-توکسین بایندرها

اصطلاح توکسین بایندر به آن دسته از افزودنی های خوراک دام و طیور اطلاق می شود که با هدف پیشگیری از انتقال سموم (عمدتا سموم قارچی یا مایکوتوکسین ها) از خوراک به بدن و سپس محصولات دام، طیور و آبزیان در فرمول جیره غذایی این حیوانات قرار می گیرند. مهمترین مواد جاذب مایکوتوکسینها آلومینوسیلیکاتها، زئولیت، کربن فعال، دیواره سلولی مخمر، الیاف میکرونیزه، باکتریها و پلیمرها (کلستیرآمین و پلی وینل پیرولیدون) هستند که بصورت تکی یا ترکیبی استفاده میشوند. توکسین بایندرها بسته به تعداد سمومی که میتوانند به خود جذب کنند به دو دسته تک جزئی و چند جزئی تقسیم میشوند. در جدول زیر مهمترین مایکوتوکسین ها و مکانیسم عمل آنها کر شده است.

نوع مایکوتوکسین	اثرات سمی	مکانیسم عمل درسطح سلولی و مولکولی
آفلاتوکسین	آسیبهای کبدی-تخریب ژنوم-تشکیل تومورتضعیف سیستم ایمنی	تشکیل DNA adduct-پراکسیداسیون لیپیدفعالسازی زیستی توسط سیتوکروم p450
اکراتوکسین A	آسیبهای کلیوی-تخریب ژنوم-تغییر سیستم ایمنی	اثر روی سنتز پروتئین-ممانعت از تولید ATPسم زدایی توسط پپتیدازها
پاتولین	آسیبهای سیستم ایمنی- موتاسیون در شرایط invitro	ممانعت آنزیمی به طور غیر مستقیم
تریکوتسن ها(سم T2, DON)	آسیبهای خونی- تغییر سیستم ایمنی- آسیبهای پوستی	القای اپوپتوزیس در سلولهای خون ساز و سلولهای ایمنی بدن-اثر روی سنتز پروتئینتغییرات غیر نرمال در ایمنوگلوبولین ها
زیرالنون	کاهش باروری و تولید مثل	اتصال به گیرنده های استروژنیبیواکتیواسیون توسط ردوکتازها
فومونیسینB1	تخریب سیستم اعصاب مرکزیCNS- آسیبهای کبدی-تخریب ژنوم-تضعیف سیستم ایمنی	ممانعت از ساخت سرآمیداثرمنفی روی نسبت اسفنگانین به اسفنگوزین اثر منفی روی چرخه سلولی

حد مجاز برخی از مایکوتوکسین ها در مواد خوراکی مطابق مصوبه شورای اتحادیه اروپا(۲۰۰۶) در جدول زیر ذکر شده است.

نوع مایکوتوکسین	مواد خوراکی	حداکثر سطح مجاز در خوراک با ۱۲ درصد رطوبت (میکروگرم در کیلوگرم)
اکراتوکسین A(OTA)	غلات و فراورده های غلات	۲۵۰
	خوراک مصرفی طیور	۱۰۰
دی اکسی نیوالنون(DON)	غلات و فراورده های آن به جز ذرت	۸۰۰۰
	ذرت و فرآورده های آن	۱۲۰۰۰
	خوراک کامل یا مکملهای غذایی دامی	۵۰۰۰
فومونیسین(FB1+FB2)	خوراک کامل یا مکملهای غذایی طیور	۲۰۰۰۰
زیرالنون(ZEA)	غلات و فراورده های آن به جز ذرت	۲۰۰۰
	ذرت و فراورده های آن	۳۰۰۰

۸-آنتی اکسیدانها:

از جمله افزودنی های خوراک دام و طیور هستند که آنها را از تغییرات کمی و کیفی محافظت میکنند. آنتی اکسیدانها بدین منظور به کار گرفته می شوند که از تجزیه اکسیداسیونی قسمت هایی از غذا که نسبت به اکسیژن حساس هستند جلوگیری نماید. از جمله آنتی اکسیدانهای طبیعی ویتامینها E و C و بتاکاروتن می باشد که از اکسیداسیون مواد در بافت های حیوانی و غذاهایی با منشأ حیوانی جلوگیری می کنند.

 

 

۹-ویتامین ها:

گروهی از ترکیبات آلی پیچیده میباشند که به مقدار بسیار کم در مواد خوراکی وجود دارند و برای هضم و جذب مواد خوراکی دیگر مورد نیاز می باشند و کمبود هریک از آنها موجب اختلال خاص در روند نگهداری و رشد می شود . بسیاری از ویتامین ها توسط بدن موجود زنده ساخته می شود و گاهی اتفاق می افتد که مقدار ساخته شدن ویتامین در بدن کفاف نیاز را نمی کند و باید در جیره خوراکی ویتامین به صورت مکمل وجود داشته باشد تا نیاز تامین شود.جدول زیر علائم کمبود ویتامین ها را در طیور نشان میدهد. با توجه به بیماریهای ذکر شده ویتامینهای صنعتی میتواند از مهمترین افزودنی های خوراک دام و طیور مطرح باشد.

کمبود ویتامینها	علائم کمبود
ویتامین  A	شبکوری، کاهش تولید تخم مرغ و کاهش جوجه درآوری
ویتامین  D	نرمی استخوان، انحنا در پاها، تأخیر در رشد، کاهش کیفیت تخم مرغ
ویتامین E	کاهش رشد، خونریزی سلولهای مغزی، کاهش تولید تخم مرغ و مرگ و میر جوجه ها
ویتامین  K	کمخونی، تأخیر در لخته شدن خون
ویتامین  تیامین B1	کاهش اشتها، لاغری و از کار افتادن دستگاه عصبی
ویتامین ریبوفلاوین B2	فلجی پنجه پا، کاهش جوجه درآوری و نارسایی در تخم مرغ
ویتامین نیاسین B3	عوارض استخوانی و غیرطبیعی بودن پر
ویتامین پانتوتنیک اسید B5	کاهش رشد، کمخونی و ضعیف شدن استخوانها
ویتامین پیردوکسین B6	کاهش جوجه درآوری و کاهش تولید تخم مرغ
ویتامین اسید فولیک B9	کمخونی، فلجی گردن و کاهش جوجه درآوری
ویتامین کوبالامین	پردرآوری ضعیف، ضایعات کلیوی، کمخونی و کاهش اشتها

۱۰-مواد معدنی:

تمام موجودات زنده برای زندگی به مواد معدنی نیاز دارند. این مواد به دسته ماکرو(پرمصرف) و میکرو(کم مصرف) طبقه بندی می شوند. تاکنون احتیاج دامها به ۲۹ ماده معدنی ثابت شده است که ۷ عنصر پرمصرف و ۲۲ عنصر کم مصرف هستند برخی از این مواد معدنی با مصرف خوراک به صورت طبیعی تامین نمیشوند و باید به غذای دام اضافه گردند تا رشد و تولید بهبود یابد. امروزه استفاده از مکملهای مواد معدنی صنعتی در صنعت دامپروری رایج شده است و یکی از افزودنی های خوراک دام و طیور به شمار می آید.

۱۱-اسید های امینه:

اسید های آمینه بعنوان واحد ساختمانی پروتئین ها نقش مهمی در تغذیه طیور، آبزیان و دام دارند. اسید های آمینه به دو گروه ضروری و غیر ضروری تقسیم می شوند. اسید های آمینه غیر ضروری گروهی هستند که بدن می تواند آن ها را از دیگر اسید های آمینه و مواد غذایی بسازد. اسیدهای آمینه ضروری گروهی هستند که بدن قادر به ساخت آن ها نبوده و تنها از مواد غذایی با منشاء حیوانی تأمین می گردند. به منظور بهبود رشد و تکمیل زنجیره ساخت پروتئین برخی اسیدهای آمینه به روش صنعتی تولید و به عنوان یکی از افزودنی های خوراک دام و طیور مورد استفاده قرار میگیرد.

 

 

۱۲-کوکسیدیو استات ها (داروهای ضد کوکسیدیوز):

کوکسیدیو استات ها به منظور پیشگیری و درمان انگلهای دستگاه گوارش حیوانات استفاده میشود. کوکسیدیوز مهمترین بیماری انگلی در طیور می باشد که توسط انگل تک یاخته ای از جنس آیمریا بوجود می اید. هفت گونه مختلف آیمریا شناسایی شده اند که قسمتهای مختلف دستگاه گوارش را برای رشد و تکثیر انتخاب میکنند. داروهای ضد کوکسیدیوز به دو دسته داروهای سنتتیک و یونوفورهای پلی اتر تقسیم میشود. داروهای سنتتیک نیکاربازین، دیکلازوریل، سولفاکوئینوکسالین و… مکانیسمهای عمل اختصاصی علیه متابولیسم انگل دارند. یونوفرها نیز بر اساس نوع کاتیون، ظرفیت نرخ انتقال و ساختمان به سه گروه تقسیم میشوند.

الف-یونوفرهای تک ظرفیتی (مونووالان) مانند موننسین،سالینومایسین، و ناراسین

ب-یونوفرهای گلیکوزیدی تک ظرفیتی(گلیکوزید مونووالان) مانند مادورامایسین و سمدورامایسین

ج-یونوفرهای دوظرفیتی (دی والان)مانند لازالوسید

۱۳- رنگدانه ­ها:

بیشتر در دان مرغهای تخمگذار کاربرد دارند زیرا مصرف کنندگان تخم مرغ، رنگ زرده طلایی یا  نارنجی را مطلوب میدانند از آنجایی که طیور قادر به ساخت این رنگدانه ها در بدن خودیستند، بنابراین این رنگدانه ها را باید به جیره غذایی طیور اضافه نمود. این رنگدانه ها به آسانی از طریق جریان خون حمل ودر بافت زیر پوستی و یا در زرده تخم مرغ ذخیره می شوند. ولی از افزودنی های معمول در خوراک دام و طیور به شمار نمیروند.

۱۴-پلت چسبان ها:

باید توجه داشت تولید و مصرف خوراک دام و طیور به صورت پلت به شرطی سودمند خواهد بود که کیفیت و استحکام خوراک پلت شده بالا باشد و در اثر حمل و نقل دچار خرد شدن و تبدیل به پودر نشوند. پلت ها ممکن است در طول دوره نگهداری بر اثر فشار وارد بر کیسه ها یا هنگام حمل و نقل صدمه دیده، شکسته و خرد شوند و میزان خاکه و در نتیجه پرت و هدر رفت خوراک بیشتر شود. برای کاهش خاکه پلت و افزایش استحکام پلت از پلت چسبانها استفاده میشود. رایج ترین و کاربردی ترین پلت بایندرهای بر پایه مواد معدنی مانند بنتونیتها و آلومینیوم سیلیکاتها می باشند.

۱۵-امولسیفایر:

امولسیفایر ها موادی هستند که یکنواختی مواد مغذی مثل اسیدهای چرب، ویتامین های محلول در چربی و اسیدهای آمینه را در مخلوط افزایش می دهند. در صنعت پرورش طیور از مواد خوراکی دارای انرژی بالا مثل چربی و روغن استفاده می شود. روغن نسبت به کربوهیدارت ها ارزان تر بوده و موجب بهبود ضریب تبدیل خوراک می شوند. به دلیل کمتر بودن ترشحات صفراوی و به دنبال آن جذب ضعیف تر چربی در پرندگان جوان، استفاده از مکمل­های امولسیفایر توصیه می شود. این ترکیبات علاوه بر بهبود استفاده چربی، موجب بهبود کیفیت و تسهیل فرآیند تولید پلت های خوراکی نیز می گردند. نکته اصلی در این فرآیند مدیریت رطوبت در حین پلت کردن می باشد.

جمع بندی و نتیجه گیری

مکملها و مواد افزودنی خوراک دام و طیور در مجموع، نباید بخش قابل توجهی از جیره را شامل شوند. به ویژه جیره دامهای پر تولید و با دام و طیور پرواری که به پروتئین و انرژی بیشتری نیاز دارند.   نکته دیگری که وجود دارد  این است که  این افزودنی ها معمولا نسبت به اقلام اصلی جیره هزینه بالاتری دارند. به همین دلیل عرضه کنندگان مختلفی در زمینه مکملها و افزودنی های خوراک دام و طیور فعالیت میکنند. به سبب شرایط خاص تولید و نگهداری، تجهیزات خاص و آزمایشهای کنترل کیفی لازم، کیفیت همه ی محصولات موجود در بازار یکسان نیست. بنابراین توصیه می شود مستندات علمی مربوط به اثربخشی هر محصول بررسی و سپس به مقدار مورد نیاز تهیه شود.